 | ||
 |
||
|
||
|
|
||
|
|
||
|
|
||
 |
||
Duvelshoek
17e - 19e eeuw
Zoals het zuid-westelijke deel van de Reguliersdwarsstraat werd beïnvloed door de rijkdom van de zuidelijk daarvan gelegen Gouden Bocht, zo werd het noord-oostelijke deel beïnvloed door de armoede van de noordelijk daarvan gelegen Duvelshoek.
Oorsprong
De Duvelshoek was een volksbuurtje dat ontstaan was uit de houten bouwsels die zich in de 16e eeuw vlak buiten de stadsmuren langs de weg naar de oude Regulierspoort bevonden. Bij de stadsuitbreiding van 1586 werden de eigenaren ervan niet onteigend en zodoende kwamen deze bouwsels binnen de nieuwe omwalling te liggen.
Allengs onstonden tussen de Breestraat (de huidige Reguliersbreestraat) en de stadswal (langs de huidige Reguliersdwarsstraat) een aantal steegjes, die haaks op de stadswal en de Breestraat lagen, met diverse dwarsgangen daartussen.
Kaart van de Reguliersdwarsstraat in 1820, met duidelijk zichtbaar
de grote percelen van de Gouden Bocht (links) en de piep-
kleine pandjes van de Duvelshoek (middenonder)
(bron: www.dewoonomgeving.nl)
Montmartre
De Duvelshoek bleef eeuwenlang een echt volksbuurtje met kleine armoedige huisjes, bedrijfjes, kroegen, tapperijen en logementen. De kleurrijke en sappige levensverhalen van de mensen uit deze buurt zijn door de bekende schrijver Justus van Maurik (1864-1904) vastgelegd in zijn bundel "Toen ik nog jong was" uit 1901.
Het buurtje gold als een soort Amsterdams Montmartre en kennelijk haakten daar enkele latere cafe's met hun namen op in: café Place Pigalle in de Reguliersdwarsstraat lag net zo aan de rand van de Duvelshoek, als de Place Pigalle aan de rand van het echte Montmartre ligt.
Naar die wijk in Parijs is ook de bekende homokroeg in de Halvemaansteeg even verderop genoemd. De meest duidelijke verwijzing naar de Duvelshoek is natuurlijk de naam van het befaamde hiphop-café De Duivel aan de Reguliersdwarsstraat nummer 87.
Nog iets van de oude sfeer...
Volk
De naam Duvelshoek heeft misschien te maken met het feit dat hier vroeger heksen terechtgesteld werden. Maar waarschijnlijk is het ook een verbastering van Duivenhoek, zoals dit buurtje genoemd werd vanwege de vele handelaren in duiven en ander pluimvee die er rond 1600 woonden.
Later woonde hier voornamelijk weinig aanzienlijk volk, zoals bedelaars en straatventers, die ook een eigen dialect spraken, het Duvelhoeks. Dat had een onverstaanbare dieventaal, doorspekt met mofs en koeterwaals, de taal van de Duitse kwakzalvers.
Rond 1730 was de beroemdste marskramer van de Duvelshoek ene Pieter de Vos, beter bekend als Klein Jan. Hij woonde eigenlijk in de Geelvincksteeg aan de westkant van de straat en verkocht na zijn optredens liedjesboeken, die toendertijd uitermate populair waren.
Daarnaast waren er in de Duvelshoek ook andere straatmuzikanten en poppenspelers te vinden, die in zekere zin voorlopers waren van het grootschaligere vermaak dat hier later zou komen...
De vroegere panden op nrs. 117-119 als onderdeel
van het Bioscope Theater van F.A Nöggerath (1919)
(foto: Cornelis G. Leenheer/Stadsarchief Amsterdam)
Bioscopen
... want het einde van de Duvelshoek begon met de bouw van de allereerste bioscoop in Nederland: het "Bioscope Theater" van de filmpionier Franz Anton Nöggerath sr. Voor deze bioscoop werd een heel blok tussen de Reguliersbreestraat, de Schapensteeg en Reguliersdwarsstraat gesloopt. Nöggerath was ook eigenaar van het Flora Theater aan de Amstelstraat 24, waar van 1989-2004 de roemruchte discotheek iT van Manfred Langer gevestigd was.
Het definitieve einde van de Duvelshoek kwam in 1917, toen een nog groter deel van dit buurtje werd opgekocht om gesloopt te worden voor de grote bioscoop die Abraham Tuschinksi hier liet bouwen. Die werd in 1921 werd geopend onder de naam Tuschinski Theater en was zo groot dat de achtergevel ervan aan de Reguliersdwarsstraat lag. Deze hoge blinde muur beheerst sindsdien de aanblik van het oostelijke deel van de straat:
De achtergevel van Tuschinski
Steegjes
Van de vele steegjes van de vroegere Duvelshoek bleven uiteindelijk alleen de Sint Pieterssteeg, de Blindemansteeg en de Schapensteeg over. Tot in de jaren '60 waren dat plaatsen waar homo's vrij ongezien hun gang konden gaan, wanneer ze in de café's in de omgeving iemand hadden weten te versieren. Ook de urinoirs op het Rembrandtplein en onder het wachthuis naast de Munttoren boden daartoe gelegenheid.
Zulke plekken raakten geleidelijk aan in onbruik, toen vanaf de jaren '60 homo's meer gelegenheden voor al dan niet vluchtige seksuele contacten kregen. Zo kwamen toen de homosauna's en de darkrooms op, maar bood ook de huisvesting meer privacy dan voorheen.
> vervolg: Carlton Hotel
Links
- De Duvelshoek
- De Duvelshoek: een plek vol prostituees, beurzensnijders, zwendelaars en schrijvers
- Theater Tuschinski: De Duvelshoek
- Tuschinski Theater Amsterdam
- Over het Flora Theater (PDF)

